Prawo karne w nurkowaniu

Przepisy prawa karnego w nurkowaniu

Na zasadach ogólnych nurkowania dotyczą akty prawa karnego powszechnie obowiązującego w Polsce a w szczególności:
• Kodeks karny – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. 1997 r. nr 88, poz. 553 z późniejszymi zmianami
• Kodeks wykroczeń - Ustawa z dnia 20 maja 1971 r., tekst jednolity Dz. U. 2007 r. nr 109, poz. 756
• kodeks cywilny

Warto zapoznać się z najważniejszymi pojęciami, którymi operują wspomniane akty prawne, wymaga to jednak przestawienia się na specyficzny język prawniczy. Dla uproszczenia podałem przykłady zachowań, które opisują podane pojęcia:
Przestępstwo na gruncie prawa karnego jest to czyn zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia (popełniana tylko jako czyn umyślny) lub występek (popełniany zarówno jako czyn umyślny jak i nieumyślny), przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia. Ponadto do uznania czynu za przestępstwo musi on być bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomym. Nurkowie popełniają przestępstwa w związku z uprawianiem nurkowania stosunkowo rzadko, jest to sfera eksploatowana chętnie w filmach sensacyjnych, których fabuła zawiera pozbawienie kogoś życia pod wodą w bardziej lub mniej wyrafinowany sposób. Przestępstwa jednak się zdarzają o czym świadczą wyroki sądów karnych za nieudzielanie pomocy albo niedbalstwo lub lekkomyślność w trakcie prowadzenia szkolenia.
Praktycznym przykładem przestępstwa, które może popełnić osoba zajmująca się nurkowaniem profesjonalnie jest przestępstwo z art. 160 § 2 k.k. Dopuszcza się go osoba, która mając obowiązek opieki nad inną osobą (kursantem), pozostawia ją w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego rozstroju zdrowia lub uszkodzenia ciała. Znamiona tego przestępstwa nosi zachowanie instruktora, który widząc, że kursant ma poważny problem (brak powietrza) pozostawia go bez pomocy w wyniku czego kursant podejmuje wynurzenie awaryjne. Dla karalności tego czynu podstawowe znaczenie ma fakt pozostawienia kursanta bez opieki a nie skutek w postaci uszczerbku na zdrowiu lub jego śmierci, chociaż taki skutek zazwyczaj zaostrza karalność sprawcy.
W sytuacji, jeżeli sprawca działa umyślnie (-> czyn umyślny) podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. W przypadku skutku śmiertelnego nie wyklucza to odpowiedzialności instruktora z art. 148 k.k. za zabójstwo.
W sytuacji, jeżeli sprawca działa nieumyślnie (-> czyn nieumyślny) podlega karze lub karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku
W przypadku wydawania orzeczeń w sprawach z art. 160 k.k. sądy często orzekają karę dodatkową w postaci zakazu wykonywania zawodu (instruktora) lub prowadzenia określonej działalności (np. prowadzenia szkolenia) z art. 39 k.k., art. 41 k.k. i art. 43 k.k. na okres od roku do10 lat
Wykroczenie - czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (Kodeks wykroczeń) pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 złotych lub nagany. Wykroczenia popełniane przez nurków to wcale nie rzadkość. Do wykroczeń można zaliczyć (w zależności od lokalnych przepisów) nurkowanie bez odpowiednich uprawnień lub stosownego zezwolenia, w strefach zabronionych, wydobywanie przedmiotów z wraków (ale np. w Grecji wydobywanie amfor jest przestępstwem zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 7), polowanie i wydobywanie spod wody zwierząt i roślin a także ich przewożenie w bagażu.
W odniesieniu do profesjonalistów nurkowych (instruktorów, przewodników nurkowych, skiperów, kadry technicznej) wykroczeniem jest np.
• przywłaszczenie sobie tytułu lub stopnia do którego nie ma prawa (np. prowadzenie szkolenia bez stosownych uprawnień) jest czynem z art. 61 k.w. zagrożonym karą grzywny do 1000 złotych albo karą nagany
O karalności decyduje fakt posiadania ważnego zezwolenia na szkolenie wydanego przez organizację szkoleniową. W tym zakresie niezbędne jest jednocześnie posiadanie: kwalifikacji czyli uprawnień instruktorskich odpowiedniego stopnia wydanych przez organizację szkoleniową, statusu nauczycielskiego czyli posiadania aktualnej licencji na prowadzenie szkolenia uzależnionej od opłacenia składki członkowskiej
• prowadzenie szkolenia albo nadzorowanie nurków w stanie niezdolności do wykonywania tych czynności, ze względu na to, że jej nieumiejętne wykonanie może wywołać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia reguluje art. 70 § 1. Czyn jest zagrożony karą aresztu lub grzywny. Dla karalności nie ma znaczenia czy w trakcie nurkowania dojdzie do sytuacji niebezpiecznej ani to czy szkolenie lub nurkowanie było przeprowadzone prawidłowo – istotny jest wyłącznie stan niezdolności dotyczy to także w pełni niezdolności w wyniku nietrzeźwości stanowiącej czyn opisany w art. 70 § 2
• prowadzenie szkolenia lub prowadzenie nurków po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka reguluje art. 70 § 2. Czyn jest zagrożony karą aresztu lub grzywny.
• nie wykonanie odpowiedniego zabezpieczenia miejsca niebezpiecznego dla życia lub zdrowia człowieka, (np. maszynowni środka pływającego, sprężarkowni), jest czynem z art. 72 k.w. zagrożonym karą aresztu lub karą grzywny
Wina – jest koniecznym elementem uznania czynu za przestępstwo lub wykroczenie (Nullum crimen sine lege). Rozumie się przez nią określony stosunek psychiczny sprawcy do popełnianego przezeń czynu. Wina może być zatem umyślna lub nieumyślna i to rozróżnienie określa czy popełniony czyn ma charakter umyślny czy nieumyślny
Czyn umyślny - działanie w zamiarze wyrządzenia komuś szkody, co oznacza, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu (zamiar bezpośredni) albo przewidując możliwość popełnienia godzi się na to (zamiar ewentualny). W zakresie szkolenia nurkowego popełnienie czynu z zamiarem bezpośrednim należy do rzadkości, z pogranicza literatury sensacyjnej (instruktor uszkadza sprzęt kursanta w celu pozbawienia go życia). Już jednak popełnienie czynu z zamiarem ewentualnym nie jest taką rzadkością ponieważ zdarzają się sytuacje, kiedy instruktor zabiera kursanta na głębokość większą od przewidzianej standardami i możliwościami psychofizycznymi nurka godząc się na skutek w postaci wypadku nurkowego. Także wiele wymienionych wyżej wykroczeń stanowi czyn umyślny. Należy także pamiętać o zasadzie „ignorantia iuris nocet” stanowiącej, że nieznajomość prawa nie może stanowić usprawiedliwienia sprawcy popełnienia czynu zabronionego. Dla własnego bezpieczeństwa prawnego należy zatem nurkować w dobrych centrach nurkowych lub szczegółowo zapoznać się z lokalnymi przepisami obowiązującymi w rejonie, w którym planuje się nurkowania
Czyn nieumyślny – działanie w sytuacji, kiedy sprawca popełnia czyn zabroniony na skutek niezachowania reguł ostrożności wymaganych w danych okolicznościach, np. gdy przewiduje możliwość jego popełnienia lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego uniknie (lekkomyślność) albo gdy nie przewiduje możliwości jego popełnienia, choć może i powinien przewidzieć (niedbalstwo). Niedbalstwo jest negatywem należytej staranności. Zarówno lekkomyślność jak i niedbalstwo mogą być i bywają powodem popełniania przez osoby zobowiązane do pełnienia nadzoru nad innymi osobami np. w ramach szkolenia, przestępstw polegających na narażaniu tych osób na utratę zdrowia lub życia przez nurkowanie poza granicami wyznaczonymi przez standardy oraz stan psychofizyczny tych osób.
Czyn nieumyślny nie spełnia znamion przestępstwa albo wykroczenia jeżeli jest popełniony odruchowo (automatycznie i poza świadomością) albo pod wpływem przymusu fizycznego ponieważ sprawca nie ponosi winy za jego popełnienie. Przestępstwem nie jest zatem zachowanie odruchowe, kiedy nurek np. w wyniku przestrachu przed atakującą go groźną rybą w wyniku odruchowej ucieczki wytrąci automat z ust partnera. Kwalifikuje się to jako nieszczęśliwy wypadek, nawet jeżeli w wyniku tego partner zachłyśnie się wodą i utonie. Podobnie działanie w wyniku przymusu fizycznego, któremu nie można się oprzeć, nie stanowi przestępstwa ani wykroczenia np. kiedy w wyniku działania silnego prądu nurek spowoduje uszkodzenie ciała partnera o rafę lub burtę statku.
Już jednak działanie w stanie przymusu psychicznego czyli w sytuacji ciężkiej, wręcz krytycznej ale nie pozbawionej wolnego wyboru sposobu działania
Stan wyższej konieczności – sytuacja konieczności uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego (art. 26 § 1 kk). Opisany stan wyższej konieczności wyłącza bezprawność czynu. Przykładem może być zniszczenie sprzętu osoby poszkodowanej, np. rozcięcie skafandra w celu przyspieszenia udzielania pierwszej pomocy
Nieumyślne spowodowanie śmierci – zgodnie z art. 155 k.k. podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Przypadek – sytuacja kiedy sprawca nie ponosi winy ponieważ nie uświadamia sobie, że działaniem swym może popełnić czyn zabroniony a jednocześnie nie może tego przewidzieć. Przykładem może być „wystrzelenie” boi przez nurka, który jest zagrożony utratą pływalności w warunkach złej widoczności. Jeżeli boja wynurzając się zahaczy o przepływającego powyżej nurka i spowoduje jego niekontrolowane wynurzenie ze skutkiem śmiertelnym to jest to właśnie wynik przypadku
Zaniechanie – zachowanie bierności w sytuacji, kiedy należy podjąć określone działanie, co powoduje określony negatywny skutek. Wymóg podjęcia działania wynika albo z zakresu obowiązków konkretnej osoby (instruktora w ramach kursu) opisany powyżej albo z obowiązku spoczywającego na każdej osobie. Typowy przypadek zaniechania stanowi przestępstwo z art. 162 k.k. Dopuszcza się go osoba, która nie udzielenia pomocy osobie znajdującej się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Znamiona tego przestępstwa nosi zachowanie dowolnej osoby, która widząc, że inna osoba znajduje się w opisanej wyżej sytuacji nie udzieli jej pomocy w wyniku czego nastąpi niekorzystny skutek w postaci uszczerbku na zdrowiu lub jej śmierć. Dla karalności tego czynu podstawowe znaczenie ma fakt pozostawienia osoby znajdującej się w opisanym położeniu bez pomocy a nie skutek w postaci uszczerbku na zdrowiu lub jego śmierci, chociaż taki skutek zazwyczaj zaostrza karalność sprawcy. Karalność nie udzielenia pomocy wyklucza jedynie fakt, że:
• udzielając pomocy ratownik sam musiałby narazić się na niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia
• sprawca nie uświadamia sobie, że poszkodowanemu grozi niebezpieczeństwo
• sprawca nie uświadamia sobie, że może udzielić pomocy nie narażając się na niebezpieczeństwo (->błąd)
Czyn z art. 162 k.k. jest zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 3.
Dobra wiara (łac.) bona fides) – jest domniemaniem prawnym. Kryterium, według którego dokonuje się tego podziału jest stan psychiczny (nastawienie) osoby odnoszący się do jej wiedzy o istnieniu jakiegoś stosunku prawnego i/lub wynikającego z niego prawa podmiotowego. Sprawca działa w dobrej wierze wtedy, gdy czyn, który sobie wyobraża, że popełnia, nie jest przestępstwem.
W przypadku dobrej wiary mamy do czynienia z błędnym (ale usprawiedliwionym) przekonaniem jakiejś osoby, że przysługuje jej określone prawo podmiotowe lub, że działa zgodnie z prawem (czyn który popełnia nie jest zabroniony)
Ze złą wiarą mamy do czynienia wtedy gdy ktoś wie (albo nie wie, choć powinien wiedzieć), że jakieś prawo mu nie przysługuje lub, że działa niezgodnie z prawem.
Błąd – jest nim rozbieżność między świadomością sprawcy o rzeczywistości a samą rzeczywistością. Oznacza to, że sprawca posiada mylne przekonanie o stanie faktycznym, rzutującym na warunki uznania czynu za przestępstwo lub wykroczenie. Błąd popełniony w dobrej wierze wyłącza odpowiedzialność prawną sprawcy, wyjątkiem stanowi jednak błąd wynikający z lekkomyślności lub niedbalstwa. Np. nurkowanie z osobą legitymującą się sfałszowanym zaświadczeniem o poziomie wyszkolenia na głębokość wynikającą ze sfałszowanych uprawnień, co staje się powodem wypadku nurkowego nie stanowi podstawy do odpowiedzialności prawnej chyba, ale to już inna podstawa prawna, że instruktor nie dołoży należytej staranności do ratowania partnera w czasie akcji ratowniczej.
Oszustwo – doprowadzenie do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu
• Zawyżenie ceny art. 225 k.k. kto przy sprzedaży towaru lub świadczeniu usług oszukuje nabywcę co do ceny podlega karze pozbawienia wolności do lat 5
• Wydanie fałszywych uprawnień, np. instruktor nie ma odpowiednich uprawnień do przeprowadzenia określonego kursu i wydania stosownych uprawnień a kurs przeprowadza i pobiera za to opłatę
Podrobienie dokumentów – zgodnie z art. 270 k.k. osoba, która w celu uznania za autentyczny podrabia lub przerabia dokument podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5. Tej samej karze podlega nabywca podrobionych dokumentów jeżeli wiedział, że dokumenty są podrobione
Poświadczenie nieprawdy – zgodnie z art. 271 § 1 osoba, uprawniona do wystawienia dokumentu, która poświadcza w nim nieprawdę co do okoliczności mającej znaczenie prawne podlega karze pozbawia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Tej samej karze podlega osoba, która korzysta z uzyskanych w ten sposób uprawnień. Karę zaostrza fakt dopuszczenia się opisanego czynu dla uzyskania korzyści majątkowych lub osobistych (art. 271 § 3 k.k.) zagrożenie w tym przypadku wynosi pozbawienie wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Znamiona tego czynu spełnia instruktor, który wyda uprawnienia, bez przeprowadzenia kursu albo egzaminu lub przeprowadzi go nierzetelnie. W związku z faktem, że z punktu widzenia prawa jest to przewidziany w art. 271 § 2 k.k. przypadek „mniejszej wagi” czynu jest on zagrożony karą grzywny albo ograniczenia wolności.
Szkoda – uszczerbek w dobrach chronionych prawnie, z którego powstaje obowiązek jej wynagrodzenia. Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę dotyczy zatem tylko określonej kategorii dóbr chronionych, do których w odniesieniu do nurkowania należą głównie życie, zdrowie i majątek. Podstawą obowiązku wynagrodzenia szkody może być umowa (ubezpieczeniowa, gwarancyjna) albo przepis ustawowy – najczęściej dotyczy to czynów niedozwolonych:
• art. 46 k.k. w razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (....) sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzeka obowiązek naprawienia szkody w całości lub części
• art. 415 kc „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia)
W związku z tym, że każdy nurek może wyrządzić szkodę na majątku lub nawet zdrowiu czy życiu innej osoby, podobnie jak to ma miejsce w ruchu drogowym warto pomyśleć o ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej łączącej się z uprawianiem nurkowania. Dotyczy to w szczególności osób profesjonalnie zajmujących się nurkowaniem i zobowiązanych z tego tytułu do zapewnienia opieki nad innymi osobami. Ubezpieczenia takie są dostępne na rynku ubezpieczeniowym.


(z książki Janusza Solarza „PODRĘCZNIK BEZPIECZNEGO NURKOWANIA”)